A memoria do neutral: A Segunda Guerra Mundial na literatura sueca.

Miguel Cabo Villaverde

 

Teño para min que a literatura cuestionou en moitos países os mitos asociados á Segunda Guerra Mundial bastante antes de que a historiografía estivese en condicións de facelo, aproveitando a maior liberdade que ofrece o oficio de escritor, que pode reconstruír peripecias individuais, moitas veces moldeadas a partir da memoria familiar ou popular, sen ter que respaldalas con fontes e esforzos cuantificadores como requiren as convencións historiográficas. A iso hai que sumarlle a vocación de conciencia moral dos seus países coa que moitos novelistas identifican o seu rol. Tal foi o caso do lado escuro da Resistencia en moitos países ocupados por Alemaña, pero aquí gostaríame centrarme no diálogo co seu pasado dun dos escasos países europeos que puido manterse formalmente á marxe do conflicto, Suecia, que nembargantes quedou rodeada por completo por Estados controlados polo Eixo.

Como nos casos mellor coñecidos, tales como o francés ou o italiano, o punto de partida está constituído polo mito construído na inmediata posguerra que filtra os acontecementos dos anos previos nunha versión interesada. En Suecia o mero feito de terse mantido á marxe das atrocidades de 1939-1945 xa reforzaría unha certa autocomplacencia. O papel na acollida de xudeus dinamarqueses e os esforzos humanitarios (personificados en dúas figuras de tráxico final como foron Raoul Wallenberg[1] e o Conde Folke Bernadotte[2]) completaban un cadro que permitía unha ollada cara ó pasado en boa conciencia que ata 1990 non se viu cuestionada dende a historiografía, que nas escasas obras académicas adicadas á cuestión se ativo ó concepto do “realismo dos pequenos Estados”: sen capacidade para influír no taboleiro internacional e rodeado de forzas ameazantes (Alemaña pero tamén a Unión Soviética que era o inimigo tradicional e cuxa imaxe se vira deteriorada aínda máis pola súa agresión a Finlandia na guerra de inverno), Suecia manobrou para manter a cohesión nacional (a visión integradora do Folkhemmet ou fogar do pobo como base do nacente Estado do benestar) facendo as concesións inevitables a un ou outro bando.

Ocasionalmente algún episodio puntual reanimaba o interese da opinión pública pola época, pero aínda dentro do marco interpretativo hexemónico. Así sucedeu coa revelación de que unha das compoñentes do grupo ABBA (Frida) era froito da relación dunha norueguesa e un sarxento alemán, polo cal a nai ante o ostracismo social que debeu afrontar na posguerra decidíu emigrar a Suecia en 1947.[3] Periodicamente rexurdía tamén a polémica ó redor de Zarah Leander (1907-1981), cantante sueca que fora unha das estrelas da UFA alemana asumindo en certo xeito o baleiro deixado por Marlene Dietrich. Algo semellante sucedía co impacto de recreacións como a serie Holocausto que obrigaban a cuestionarse se a historia tiña algunha aplicación directa a Suecia (neste caso pola restrictiva política de acollida de refuxiados).

O cuestionamento desta visión tranquilizadora non deu inicio ata 1991 cando unha xornalista (Maria Pia Böethius) publicou un libro titulado Heder och samvete (Honor e conciencia) que no prefacio xa facía toda unha declaración de intencións: “O papel de Suecia na IIGM non foi glorioso”. A partir dese momento abriuse un debate público sobre a conducta do goberno de unión nacional presidido polo socialdemócrata Per Albin Hansson (1885-1946) e da propia sociedade sueca e fóronse afrontando por parte da historiografía aspectos polémicos que cuestionaban a superioridade moral do país escandinavo que se concibe a si mesmo como “superpotencia humanitaria”.[4]

Malia todo, o impacto da literatura semella ter sido máis profundo que o dos historiadores, e dende logo máis adiantado en sacar á luz aspectos incómodos. Imos comprobalo botando man dalgunhas novelas das máis relevantes da novelística sueca,[5] o que dará pe tamén a lembrar que existe literatura nórdica máis alá da omnipresente novela negra, aínda que mesmo na exitosa saga Millenium se fai mención ó filonazismo dalgún dos membros da familia Wanger.

Cómpre comezar con Per Olov Enquist, considerado o principal escritor sueco vivo, e unha das súas “novelas documentais” de base histórica,  Legionärerna (Os lexionarios), aparecida en 1968. Cun estilo a medio camiño entre a ficción e a historia (inclúe entrevistas a protagonistas, noticias de prensa, documentos de arquivo…) reconstrúe minuciosamente unha páxina incómoda na que a neutralidade era imposible. Nos derradeiros días da guerra chegan a Suecia en embarcacións de fortuna moitos bálticos. Os civís son autorizados a establecer a súa residencia se o desexan pero a Unión Soviética reclama a deportación do grupo (cento corenta e seis, na meirande parte letóns) que servira no Exército alemán. Tendo en conta que as autoridades soviéticas os consideraban criminais de guerra, nalgúns casos non sen fundamento, a súa entrega semellaba equivalente a unha condea a morte. Durante varios meses o goberno e a opinión pública debate sobre a decisión xusta, e entre os argumentos saen á luz acusacións sobre as simpatías con Alemaña de determinados sectores da sociedade sueca (Exército, dereita, parte do Partido Campesiño). Finalmente os lexionarios son entregados ós soviéticos malia a súa resistencia desesperada (suicidios, mutilacións, folgas de fame…). Enquist visita os países bálticos nos anos sesenta para entrevistarse con supervivintes e descobre que a súa sorte foi menos fatídica do que se pensaba, cunha trintena condeados a morte ou a prisión prolongada e o resto a períodos breves de encarcelamento.

Cronoloxicamente a segunda novela á que farei referencia é Ondskan (Maldade), que non está tampouco traducida ó español (si ó francés e ó inglés).[6] O autor é Jan Guillou, coñecido máis ben polas súas novelas policiacas pero que neste libro de 1981 bota man de experiencias autobiográficas e en concreto dos seus anos nun internado privado a mediados dos anos cincoenta que ó lector hispano lle remite automaticamente a La ciudad y los perros de Vargas Llosa. Aínda que se centre noutros temas (o acoso escolar, o maltrato doméstico, a afirmación da propia personalidade na adolescencia fronte ás presións grupais), claramente os valores imperantes nese colexio de clase alta amosan evidentes paralelismos coas ideoloxías derrotadas poucos anos antes. As xerarquías impostas, a glorificación da violencia ou o esmagamento da vontade individual testemuñan a pervivencia de inercias na sociedade sueca que plantaban batalla ó avance do consenso socialdemócrata. Só ocasionalmente se explicitan os vencellos, como cando un profesor de historia explica as diferencias físicas entre xermanos e xudeus tomando como exemplo ó protagonista e ó seu mellor amigo, Pierre, fillo dun financeiro hebreo.

Máis recentes son senllas novelas de 2012. A primeira delas Förrädare (Traidores), de Ola Larsmo. O protagonista é un mozo universitario (de feito a novela ábrese cunha asemblea estudantil que efectivamente tivo lugar en Uppsala na que a maioría rexeita condear a política antisemita nazi) que ingresa nos servizos de intelixencia pouco antes do inicio da guerra e unha das súas primeiras tarefas é identificar ós refuxiados que chegan de Noruega despois da invasión alemana. Nunha trama de espionaxe que lembra ás novelas de John Le Carré, remata por descubrir que alguén no alto da xerarquía está filtrando os seus informes ós alemáns e que se están devolvendo a Noruega sistematicamente a comunistas e xudeus alemáns e noruegueses. Paga a pena mencionar por certo que Suecia non recoñeceu ó goberno noruegués no exilio, polo cal os seus interlocutores seguían estando en Oslo a todos os efectos. Completan a trama as accións de sabotaxe de axentes británicos dos envíos de ferro sueco a Alemaña, probablemente a contribución máis sustancial e polémica ó esforzo de guerra nazi.

Do mesmo ano é a novela de Göran Rosenberg Ett kort uppehåll pa vägen från Auschwitz (Unha curta parada no camiño dende Auschwitz), que constitúe unha aportación á literatura do Holocausto dende unha localización inesperada. O autor reconstrúe a vida de seu pai, supervivinte do Holocausto (grazas sobre todo a que o trasladan a unha fábrica no Norte de Alemaña). En 1947 instálase na cidade de Södertälje onde atopa traballo na fábrica de camións Scania e casa con outra supervivinte que xa coñecía do ghetto de Lodz. Malia formar unha familia, ter un bo soldo e ser acollido nun entorno seguro e próspero as pantasmas do pasado non lle dan acougo e en 1960 suicídase, un de tantos suicidios tardíos sobre os que tanto reflexionara Primo Levi. Como no resto das novelas mencionadas, Rosenberg imita métodos dos historiadores, reproducindo cartas e documentos e entrevistándose con coñecidos de seu pai para tentar atopar respostas ó sucedido.

A diferencia do sucedido nos países belixerantes, o revisionismo non ten sobrepasado certos límites e o consenso do “realismo dos pequenos países” aínda conserva moita vitalidade. De feito é significativo que en Suecia a onda contestataria do 68 non puxese en cuestión á xeración da guerra polas súas decisións como sucedeu en Alemaña por exemplo. Outra cousa é que novelistas e historiadores teñan integrado na visión de conxunto aspectos incómodos como a afluencia de voluntarios suecos ás Waffen SS, a autorización puntual concedida a unidades militares alemanas para atravesar territorio sueco ou as exportacións de armamento e suministros estratéxicos. Con todo, cando en 2005 se conmemorou o quincuaxésimo aniversario do final da IIGM o ton dos actos oficiais e as declaracións do primeiro ministro (SD) Göran Persson amosaron a forza da interpretación tradicional, segundo a cal como afirmou o xefe de goberno os suecos podían estar orgullosos do seu papel no conflito.

[1] Diplomático sueco, Wallenberg (1912-¿1947?) atopábase en Budapest ó final da guerra e conseguíu salvar a vida de milleiros de xudeus pero foi arrestado despois da entrada das tropas soviéticas na cidade acusado de espionaxe e desapareceu para sempre en circunstancias nunca clarexadas.

[2] Diplomático e dirixente da Cruz Vermella sueca, organizou intercambios de prisioneiros e tamén rescatou a numerosos presos de campos alemáns. En 1948 foi nomeado mediador da ONU no conflito entre israelíes e palestinos e ese mesmo ano foi asasinado por un grupo terrorista xudeu.

[3]Unha recente novela autobiográfica dinamarquesa recrea a infancia do froito dunha desas unións, aínda que neste caso a alemana é a nai: Den som blinker er bange for døden (O que chisca os ollos ten medo da morte), Knud Romer, 2006. Hai versión española en Editorial Minúscula.

[4] Recentemente apareceu unha visión de conxunto en inglés, John Gilmour, Sweden, the Swastika and Stalin. The Swedish Experience in the Second World War, Edinburgh UP, 2010. Sen eludir as decisións máis controvertidas, Gilmour presenta un balance en termos xerais positivo da neutralidade sueca. Tamén o capítulo correspondente a Suecia en Stenius, H. et al. (eds.), Nordic Narratives of the Second World War. National Historiographies Revisited, Lund: Nordic Academic Press, 2011.

[5] En ningún caso hai tradución española. Nórdica si traducíu algunha novela de Per Olov Enquist.

[6] Unha versión cinematográfica tivo gran éxito e foi candidata ó Oscar a películas de fala non inglesa. Un trailer en http://www.filminstitutet.se/contentassets/7c4c23e9c536475483cb8f522877a082/ondskanfilmhandl.pdf